Op 10 mei 1940 begon voor Nederland de Tweede Wereldoorlog. Na vier dagen vechten kwam de capitulatie als gevolg van het bombardement op Rotterdam. Veel verhandelingen over de gebeurtenissen van die dagen gaan over de slechte bewapening en training van het Nederlandse leger.
Toch was de uitkomst niet anders geweest bij een betere voorbereiding. Hooguit werden meer Nederlandse steden gebombardeerd, tot de onvermijdelijke overgave.
Dat roept de vraag op wat voor verzet wel mogelijk is. Hoe is het mogelijk om zoveel mogelijk zand te strooien in de Duitse oorlogsmachine tegenover zo min mogelijk slachtoffers?
Gewapend verzet
Een guerrillaoorlog lijkt logisch. Aangezien verzet gedecentraliseerd is kunnen de Duitsers niet meer dreigen om steden te bombarderen. Er is namelijk geen partij om mee te onderhandelen. In plaats daarvan zijn er losse groepjes verzetsstrijders die aanslagen plegen en gebouwen opblazen.
Nederland had tijdens van de Duitse inval 280.000 soldaten. Als deze soldaten lessen kregen in guerrillatactieken dan konden ze veel meer schade aanbrengen. Uniek waren deze tactieken niet. T.E. Lawrence introduceerde tijdens de Eerste Wereldoorlog guerrillatactieken tegen het Ottomaanse rijk. Andere voorbeelden zijn het Spaanse verzet tegen Napoleon of de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog.
‘’Hoe is het mogelijk om zoveel mogelijk zand te strooien in de Duitse oorlogsmachine tegenover zo min mogelijk slachtoffers?’’
Het verschil is dat de nazi’s niet schuwden om burgerslachtoffers te maken. De paar gewapende Nederlandse verzetsdaden resulteerden in honderden doden. Zo was er de (ongeplande) aanslag op SS-baas Hanns Albin Rauter, die resulteerde in de executie van 263 gevangenen. Of de overval op een Duits militair voertuig in de bossen rond Putten op 30 september 1944. Als wraak op deze overval werden 659 mannen opgepakt en naar concentratiekampen gebracht; 552 haalden de bevrijding niet.
Gelukkig is er een alternatief op gewapend verzet. Dat alternatief heet ‘agorisme’, wat afgeleid is van het Griekse woord voor ‘agora’ of ‘vrije markt’. Maar voordat we hierop ingaan moeten we eerst zien hoe erg Nederland werd afgeperst tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Systematische plundering
Wat volgde op de Duitse bezetting was een enorme economische opleving. Duitse bedrijven stonden te trappelen om orders te plaatsen bij Nederlandse bedrijven. De werkloosheid werd sterk verminderd en bedrijven boekten recordwinsten. Economisch gezien leek alles fantastisch te gaan. Toch was het allemaal schijn.
Zo financierden de Duitsers hun uitgaven met Reichskreditkassen (RKK). Dat was geld waarmee Duitsers betaalden in bezet gebied. De RKK’s werden geaccepteerd als wettig betaalmiddel omdat ze ingewisseld konden worden voor guldens. Deze guldens werden bijgedrukt door de Nederlandse centrale bank. De RKK’s werden vervolgens gegeven aan de bezetter als ‘bezettingskosten’. Het Duitse leger en bedrijfsleven gaf de RKK’s weer uit, de gulden werd minder waard en de levensstandaard in Nederland ging hard achteruit.
Het economische beleid in bezet gebied werd het best samengevat door Goering in 1940:
‘Het doel is om het Duitse oorlogspotentieel te versterken. Voor dit doel zullen alle mijnen, ijzerwerken, hoogovens, werktuigfabrikanten, (…) enzovoort op volledige capaciteit worden ingezet en bedrijven die onbelangrijk zijn voor de oorlog zullen hun productie reduceren of stopzetten. Grondstoffen die belangrijk zijn voor de oorlog (…) zullen getransporteerd worden naar het vaderland.’
P. Liberman, Does Conquest pay?, Princeton University Press, Princeton NJ 1996, p. 39
Vrijwel alle productie was direct of indirect goed voor de Duitse oorlogseconomie. De textielindustrie werd ingezet om uniformen te maken. Bouwbedrijven maakten barakken en bunkers. De export van consumentenartikelen zorgde ervoor dat 1-1,5 miljoen Duitse werknemers niet langer consumentenartikelen hoefden te produceren maar ingezet konden worden voor de oorlogsindustrie. De nazi’s roofden jaarlijks 44% van wat Nederland produceerde.
‘’Er waren meer Nederlanders die zich vrijwillig aansloten bij de SS dan dat er Duitsers nodig waren om Nederland te besturen.’’
De enige reden waarom de nazi’s zo succesvol waren in Nederland leeg te roven, was omdat ze hulp kregen van het bestaande overheidsapparaat. De bezetting kostte slechts een fractie van de opbrengsten. Uit Peter Liberman’s boek ‘Does Conquest Pay?’ blijkt dat er 65.000 Duitse soldaten in Nederland waren (acht per duizend inwoners) maar deze werden vooral ingezet voor de verdediging van de kust en het luchtruim. Qua administratief personeel waren er slechts 1.596 Duitsers nodig om Nederland te besturen. Er waren meer Nederlanders die zich vrijwillig aansloten bij de SS dan dat er Duitsers nodig waren om Nederland te besturen.
Een alternatief agoristisch scenario
Op 10 mei 1940 begon voor Nederland de Tweede Wereldoorlog. Duitse legereenheden steken de grens over maar stuiten op geen enkel verzet. Verbaasd rijden ze door tot Den Haag. Alleen daar komen de Duitsers tot een verontrustende ontdekking. Alle overheidsgebouwen zijn leeg. Er is niemand die namens Nederland de overgave formaliseert.
De nazi’s weten niet hoe ze hiermee om moeten gaan. Normaal gesproken ‘win’ je een oorlog door de hoofdstad te veroveren en de bestaande machtsstructuur over te nemen. Alleen nu is die machtsstructuur weg. Er is bedrijvigheid, maar geen bedrijvenregister. Er lopen mensen in de straat maar er is geen bevolkingsregister. Mensen verdienen geld maar er is geen centrale autoriteit die weet hoeveel. In plaats dat ambtenaren wordt verteld om op hun post te blijven en mee te werken met de bezetter is de ambtenarij geheel afgeschaft.
De Nederlandse regering had het nut ingezien van agorisme, een soort van vrije markt anarchisme dat los van de overheid bestaat. Door de toenemende oorlogsdreiging had de ministerraad in 1937 een document goedgekeurd met de titel ‘Aanwijzingen voor bestuursorganen in geval van een vijandelijke aanval’. In dit document werd de grondslag gelegd om Nederland stuurloos te maken. Enkele pijlers:
- De regering, die wordt gezien als legitieme machtshebber, vlucht naar het buitenland.
- Iedereen in dienst van de overheid wordt ontslagen. Het ministerie van financiën heeft als laatste activiteit het uitbetalen van salarissen.
- De Nederlandse Bank versterkt liquiditeiten aan de banken om de gevolgen van een ‘bankrun’ op te vangen.
- Bestuursorganen vernietigen alles wat hun werk mogelijk maakt (bedrijvenregisters, bevolkingsregisters, belastingaangiften, de geldpers van de centrale bank)
- Het leger wordt ontbonden en de administratie vernietigd. Iedere soldaat mag zijn wapens meenemen
Helemaal pijnloos was die transitie niet. 3%-3,5% van de bevolking werkte destijds als ambtenaar, leraren niet meegerekend. Veel leraren kunnen in deze omstandigheden hun baan behouden, gezien de vraag naar onderwijs. Ook politieagenten zullen werk vinden bij private beveiligingsbedrijven, gezien de behoefte aan veiligheid. De ambtenaren die niets van waarde produceren zullen werk moeten vinden in de productieve sector van de economie.
‘’Het Duitse vermogen om de oorlog te financieren wordt verkleind zonder dat daarvoor een schot hoeft worden gelost.’’
De Duitsers staan voor een dilemma. Investeer in een nieuwe bureaucratie maar loop daarbij het risico op enorm veel verzet en kosten. Of laat het besturen van Nederland voor wat het is en plunder makkelijkere doelwitten. Welke optie de Duitsers ook kiezen, ze zullen minder kunnen roven dan wanneer de Nederlandse bureaucratie intact was gebleven. Het Duitse vermogen om de oorlog te financieren wordt verkleind zonder dat daarvoor een schot hoeft worden gelost.
Voor de Duitsers gaat de focus uit naar het winnen van de oorlog. Aangezien Nederland geen strijdende partij is wordt geen energie gestoken om een nieuwe bureaucratie op te zetten. Te veel gedoe met onzekere baten. In plaats daarvan worden strategische plekken ingenomen, zoals vliegvelden en de kustlijn. Een lijst wordt samengesteld van bedrijven die onder Duits gezag gaan vallen, zoals radioproducent Philips en scheepswerven.
Resultaten
Dat is een schamele opbrengst voor de nazi’s als we kijken wat voor goudmijn West-Europa was. Er waren in West-Europa geen aangrenzende vijanden waardoor er, zeker in de eerste oorlogsjaren, geen enorme troepenmacht aanwezig hoefde te zijn. Door de bezetting van Frankrijk, Nederland, Noorwegen, Denemarken en België konden de nazi’s toegang krijgen tot de staatskas terwijl de bezettingskosten minimaal waren. Nederland was goed voor 17% van de opbrengsten uit bezet gebied (meer dan drie miljard Reichsmark per jaar). Zonder de Nederlandse staatskas wordt een enorme deuk geslagen in de opbrengsten uit bezet gebied, waardoor de nazi’s de oorlog eerder verliezen.
‘’Anne Frank kon de oorlog overleven en nog veel meer literaire hoogtepunten publiceren.’’
Ook de Jodenvervolging was veel moeilijker uit te voeren zonder steun van het Nederlandse ambtenarenapparaat. Het hoofd van de Duitse inlichtingendienst in Amsterdam stelde na de oorlog dat ‘’de grootste bondgenoot van de Duitse troepen kwam vanuit de Nederlandse politie. Zonder hen zou nog geen 10 procent van de bezettingstaken uitgevoerd kunnen worden.’’ Meer dan 100.000 Nederlandse Joden werden tijdens de oorlog vermoord. Als de nazi’s alleen op 10 procent efficiëntie konden werken dan zou dat tienduizenden levens besparen. Anne Frank kon de oorlog overleven en nog veel meer literaire hoogtepunten publiceren.
‘’In plaats van de ‘verschroeide aarde’ tactiek van de Russen gaat Nederland voor de ‘verschroeide bureaucratie’ tactiek.’’
Conclusie
Het is makkelijk om met de kennis van nu conclusies te trekken. Het Nederlandse leger had een strategie die logisch was voor die tijd. Het idee was om weerstand te bieden zodat tijd gewonnen kon worden totdat Franse en Britse troepen de Duitsers konden verslaan. Deze strategie werkt echter niet en er was geen plan B om het Duitse oorlogspotentieel te verstoren. Gewapend verzet zou enorm veel burgerslachtoffers kosten. Een alternatief is om de opbrengsten van de nazi’s te verminderen. Door een agoristische koers te varen lopen de nazi’s miljarden aan inkomsten mis. In plaats van de ‘verschroeide aarde’ tactiek van de Russen gaat Nederland voor de ‘verschroeide bureaucratie’ tactiek.
Imre Wessels (1990) is publicist en betrokken bij de Libertaire Partij. Hij was eerder lokaal coördinator bij Students For Liberty.
Bronnenlijst:
‘An Agorist Primer’, Samuel Edward Konkin III
‘Does Conquest Pay? The Exploitation of Occupied Industrial Societies’, Peter Liberman
‘German Finance in World War II’, Richard W. Lindholm
De foto is gemaakt door Christian Schnettelker en wordt gebruikt onder deze licentie
